सहाराचे गौडबंगाल ( अग्रलेख )

दिव्य मराठी Feb 15, 2013 EDIT

नेहमीच वादाच्या भोव-यात राहिलेल्या सहारा उद्योगसमूहाच्या दोन कंपन्यांवर सिक्युरिटीज एक्स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (सेबी)ने अखेर कारवाई केली आहे. सहारा समूहातील दोन कंपन्यांची तसेच सहाराचे सर्वेसर्वा सुब्रतो रॉय यांच्या खात्यासह सर्व संचालकांची बँक खाती गोठवण्यात आली आहेत. अशा प्रकारे एखाद्या कंपनीची खाती गोठवून कारवाई करण्याची सेबीच्या इतिहासातील ही पहिलीच घटना. खरे तर ही कारवाई अगोदरच व्हायला पाहिजे होती. सर्वोच्च न्यायालयाने शेअर बाजाराच्या या नियामक संस्थेला सहारावर कारवाई करण्यास का चालढकल केली जात आहे, असा प्रश्न उपस्थित केल्यावर सेबीने कारवाईचा बडगा उगारला. सहारा इंडिया रिअल इस्टेट कॉर्पोरेशन लि. व सहारा हाउसिंग इन्व्हेस्टमेंट कॉर्पोरेशन लि. या कंपन्यांनी बेकायदेशीररीत्या बाजारातून पैसा उभा केल्याच्या तक्रारी होत्या. तसेच गुंतवणूकदारांना त्यांनी अवास्तव परतावा देण्याचे प्रलोभन दिले होते. सहारा समूहाच्या या दोन कंपन्यांनी सुमारे 24 हजार कोटी रुपये विविध प्रकारचे रोखे विक्रीस काढून उभारले होते. कोणत्याही प्रकारचा निधी जनतेकडून उभारताना सेबीची जी नियमावली आहे, त्याचे पूर्णपणे उल्लंघन करून हा पैसा उभारण्यात आला होता. आपल्याला ‘राजकीय’ सहारा असल्याने आपण भांडवल बाजारातही जनतेचा पैसा सर्व नियम धाब्यावर बसवून उभारू शकतो, असा एक समज सुब्रतोदांचा झाला होता. गेली तीन वर्षे याविरोधात न्यायालयीन लढाई चालू होती.

सहा महिन्यांपूर्वीच सहाराला तीन टप्प्यांत सर्व पैसे गुंतवणूकदारांना सव्याज परत करण्याचे आदेश न्यायालयाने दिलेही होते. परंतु कधीच नियम पाळण्याची सवय नसलेल्या सहाराने या आदेशाची अंमलबजावणी करण्यास टाळाटाळ सुरू केली होती. सहाराच्या दाव्यानुसार, त्यांनी सुमारे 19 हजार कोटी रुपये गुंतवणूकदारांना परत केले आहेत. मात्र सेबीला हा दावा मान्य नाही. त्यांनी संचालक, कंपन्यांची खाती गोठवून त्यातील रकमा एका स्वतंत्र खात्यात जमा करण्याचा आदेश दिला आहे. त्यानुसार आता ही प्रक्रिया सुरू होऊन गुंतवणूकदारांना पैसे परत केले जातील. कदाचित सहारा उच्च न्यायालयात जाऊन या प्रक्रियेला स्थगिती देण्याचा प्रयत्न करेलही. गेल्या दोन दशकांत झपाट्याने प्रकाशझोतात आलेला सहारा उद्योगसमूह हा एक मोठा संशोधनाचा विषय ठरावा. तसे पाहता याच काळात इन्फोसिस, विप्रोसारख्या कंपन्याही झपाट्याने विस्तारल्या. त्यांच्या प्रवर्तकांनी आपल्या बौद्धिक सामर्थ्याच्या जोरावर आपला उद्योग वाढवला आणि जगात आपली पत पोहोचवली. परंतु सहाराच्या वाढीबद्दल नेहमीच संशयाचे धुके लोकांसमोर राहिले आहे.
सहारा नेमके कोणते ‘उद्योग’ करून असा भरघोस नफा  कमावतात, याचे गौडबंगाल राहिले आहे. कोलकात्यात एका साध्या वित्तीय कंपनीच्या कारभारापासून सुरुवात केलेल्या सहारा समूहाचा वटवृक्ष कसा फोफावला आणि या वटवृक्षाच्या पारंब्यांना कोण कोण लटकत आहेत, याची अनेक गॉसिप कॉर्पोरेट क्षेत्रात चर्चिली जातात. उद्योगधंदा करून प्रामाणिकपणे पैसा कमावण्यात चुकीचे असे काहीच नाही. अशा प्रकारे मोठे झालेले उद्योगपती आपल्याला अनेक सापडतील. त्यांच्या व्यवहारात पारदर्शकता असते. सहाराच्या बाबतीत असे काही आढळत नाही. बरे सहाराने जे ‘उद्योग’ केले त्यात काही घसघशीत नफा मिळतो असेही नाही.
उलट त्यांच्या आमदानीपेक्षा खर्चच जास्त असल्याचे नेहमीच दिसते. तसेच त्यांचे अनेक उद्योगधंदे हे दिवाळ्यातही निघाले. सहारा एअरवेज ही कंपनी दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर असताना जेटने ही कंपनी ताब्यात घेऊन त्यांना सहारा दिला खरा; परंतु या विमानसेवेत जे करोडो रुपये खर्च केले तो पैसा सुब्रतो रॉयनी आणला कुठून, असा प्रश्न कुणीच कधी केला नाही. त्याचबरोबर सहाराची मल्टिलेव्हल मार्केटिंगची कंपनी आहे, त्यात साबणापासून ते अनेक गृहोपयोगी वस्‍तूं वितरण केले जाते. यातल्या विक्रेत्यांना साखळी पद्धतीने ज्या प्रमाणात नफा वाटला जातो ते पाहता कुणासही या कंपनीच्या नफ्याचे नेमके प्रमाण किती आहे, याचे आश्चर्य वाटेल. यासाठी सहाराकडे पैसा येतो कसा, याचा मागोवा कधीच कुणी घेतला नाही. सहाराची सर्वात जुनी कंपनी वित्तीय क्षेत्रातली आहे. या कंपनीतील गुंतवणूकदारांना भरघोस परतावा दिला जातो. परंतु या कंपनीतील पैसा कुठे गुंतवून एवढा भरमसाट नफा कमावला जातो, या प्रश्नाचे उत्तर कुणाकडेही नाही. त्याचबरोबर रिअल इस्टेट क्षेत्रात सहारा आहे. त्यांचा लोणावळ्याजवळील अ‍ॅम्बे व्हॅली प्रकल्प पाहिल्यास आपण भारतात नसल्याचा भास होईल. हा प्रकल्प उभारण्यासाठी त्यांनी जमिनी कशा प्रकारे ताब्यात घेतल्या, त्यासाठी त्यांना कोणत्या राजकीय पक्षांच्या नेत्यांची मदत झाली, या सर्व बाबी संशोधन करण्यायोग्यच आहेत. त्याचबरोबर सहाराने गृहनिर्माण योजना अनेक शहरांत जाहीर केल्या होत्या. त्यासाठी ज्येष्ठ अभिनेते अमिताभ बच्चन यांची छबी जाहिरातीत वापरली होती. या प्रकल्पाचे पुढे काय झाले, हे कुणालाच माहीत नाही; असे कसे म्हणता येईल? गेली कित्येक वर्षे क्रिकेट वा कोणत्याही खेळाच्या प्रमोशनसाठी आघाडीवर असतो तो सहाराच. या प्रमोशनमधून सहाराने आपली छबी सुधारण्याचा प्रयत्न निश्चित केला; परंतु त्याचा काही उपयोग झाला नाही. सहाराचा सध्या बाहेर आलेला गैरव्यवहार हे हिमनगाचे एक टोक ठरावे. खरे तर सहाराचे गैरव्यवहार व त्यांच्याकडे येणा-या  पैशाचे स्रोत कुठे   आहेत याची चौकशी करण्याचे धाडस सरकार दाखवेल का, असा सवाल आहे.